Izabela Czogała
Bytońskie plenery na tle kultury i sztuki ludowej Kociewia - recenzja
Słowa kluczowe: Edmund Zieliński, plener, twórcy ludowi, Bytonia, Kociewie
Edmund Zieliński, Bytońskie plenery na tle kultury i sztuki ludowej Kociewia, Gdańsk 2020, wydawca: Drukarnia SOWA Warszawa, ISBN 978-83-928148-6-3.
Książka, której podjęłam się recenzji, jest publikacją przybliżającą czytelnikowi cyklicznie odbywający się od 2007 roku Plener Artystów Ludowych Pomorza. Wydarzenie kulturalne, o którym mowa, rozgrywa się zawsze latem w Bytoni na Kociewiu. Skupia w jednym miejscu różnorodne grono twórców, a także osób im sympatyzujących oraz zainteresowanych ich twórczością. Od 2016 r. kończy się on Jarmarkiem Kociewskim zorganizowanym w Wirtach. Recenzowana książka zawiera zagadnienia związane merytorycznie z kulturą regionu, opisy działań około plenerowych, podsumowanie czternastu plenerów, które odbywały się nieprzerwanie do 2020 r., a także omówienie ich uczestników na przestrzeni tych lat. Począwszy od pierwszego do ostatniego spotkania twórców Edmund Zieliński zawsze pomagał przy ich realizacji oraz stale skrzętnie notował najważniejsze informacje w swoim pamiętniku. W 2007 roku ś.p. senator Andrzej Grzyb zwrócił się z prośbą do E. Zielińskiego o napisanie publikacji omawiającej bytońskie plenery na zakończenie ich X edycji. Ostatecznie do zarchiwizowania dotychczasowych wydarzeń zmobilizowało go zdiagnozowanie poważnej choroby.
Publikacja została zrealizowana przy wsparciu finansowym Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego. Projekt okładki opracował Dariusz Rzepa przedstawiając na niej poniżej tytułu kilka kadrów charakteryzujących to wydarzenie kulturalne. Wśród autorów zdjęć ujętych w publikacji należy wymienić: Wojciecha Zielińskiego, Edmunda Zielińskiego, Bartka Fottę, Macieja Tamkuna, Gerarda Sulewskiego, Tadeusza Majewskiego, Krzysztofa Bagorskiego, oraz Tomasza Damaszka.
Autor zaprosił do współtworzenia publikacji grono osób związanych z plenerem ze względu na jego organizację, a także etnografów pracujących na co dzień w muzeach lub skansenach Pomorza. Tworzą oni wspomniane w tytule publikacji „tło kultury i sztuki ludowej Kociewia”. Jako pierwsi zabrali głos współorganizatorzy wspomnianego wydarzenia kulturalnego subtelnie wprowadzając czytelnika w problematykę jego organizacji, jednocześnie dziękując wszystkim przychylnym osobom. Po krótkim wprowadzeniu czytelnik zaznajamia się z kilkoma tekstami autorstwa pracowników różnych muzeów. Wspomniane treści stanowią doskonałe tło edukacyjne o regionie w kontekście rozważań o plenerach i szeroko rozumianej sztuce ludowej. Osadzają plener artystyczny w konkretnym miejscu i czasie, dostarczają niezbędnych treści informacyjnych o nim, a także umożliwiają wypowiedzenie się samym jego uczestnikom. We wnikliwy i zrozumiały dla odbiorcy sposób zostały omówione problemy i przemiany kultury ludowej z zaznaczeniem jej niezaprzeczalnej wartości. Dodatkowo czytelnikowi została przedstawiona dość drobiazgowo historia haftu na Kociewiu. Tę dziedzinę rzemiosła reprezentuje co roku znaczna część uczestników pleneru, dlatego zasadne jest bliższe omówienie tego zagadnienia. Artykuły są opatrzone niewielką, ale jakże wymowną ilością fotografii.
W książce nie został wprowadzony podział na konkretne rozdziały, więc pozwoliłam sobie zrobić to intuicyjnie. Na drugą część składają się opisy poszczególnych plenerów, które pochodzą w dużej mierze z pamiętnika autora. Szczegółowe opisy tych wydarzeń nadają tej części wymiar swoistego kalendarium. Ujawnia się w nich malownicze pióro oraz zamiłowanie autora do archiwizacji. Zamieszczone zdjęcia doskonale oddają twórczą atmosferę plenerów, a także są historycznymi ujęciami niekiedy nieżyjących już twórców.
Kolejną grupą jest zbiór tekstów omawiających wydarzenia, osoby oraz miejsca mające wpływ na kształtowanie się i wydźwięk plenerów artystycznych. Czytelnikowi dostarczane są treści, które stanowią poboczny, ale jakże ważny kontekst dla spotkań twórców. Przykładowo miejscowość Białachowo i upamiętnienie miejsca kaźni Żydówek wpisało się w program XI pleneru, Drugie Walne Plachandry zaistniały w czasie XIII pleneru, Piotr Wróblewski związany z regionalizmem kociewskim odgrywa ważną rolę zwyczajowo biorąc czynny udział w corocznych wydarzeniach, natomiast Bernard Damaszk orędownik kultury i sztuki ludowej Kociewia był stałym bywalcem plenerów. Niniejsze opracowania należy również zaliczyć do wątków wpisujących się w historię plenerów. Słuszną intencją autora było wspomnienie powyższych zagadnień dla zachowania o nich pamięci.
Czwarta część książki opisuje rozmaite działania pozaplenerowe. Wpisuje się tutaj nie tylko działalność, nierozerwalnie związanej z plenerem, szkoły w Bytoni i jej uczniów. W sposób drobiazgowy zostały udokumentowane pozytywne rezultaty wynikające z organizacji tytułowego przedsięwzięcia. Czytelnik posiada możliwość ocenienia ile korzyści dla regionu przysporzyli twórcy poprzez swoje całoroczne zaangażowanie w propagowanie sztuki ludowej. Przeciętny mieszkaniec regionu nie ma możliwości zgromadzić tak rozmaitych informacji o tym, co dzieje się w życiu uczestników plenerów poza jego trwaniem, dlatego niniejsza część jest wartościowym opracowaniem traktującym kompleksowo wspomniane wydarzenie.
Notki biograficzne uczestników stanowią następny dział. Nie są one potraktowane w sposób sztampowy. W tym miejscu oprócz niezbędnych faktów z życia danej osoby mamy możliwość zaznajomienia się z ciekawostkami z jej życia oraz twórczości. Niektóre zapisy są potraktowane dość osobiście przez autora, a nawet przybierają swobodną formę wypowiedzi, ponieważ poprzez swoją działalność artystyczną i pełnione na przestrzeni lat publiczne stanowiska zdążył ich wszystkich poznać, a nawet się z nimi zaprzyjaźnić. W niektórych przypadkach artyści zabrali głos przywołując samodzielnie swoje biogramy. Z tej też przyczyny niektóre życiorysy artystyczne są esencjonalne, a niektóre bardzo rozbudowane.
Na poparcie powyższych treści dodam, że E. Zieliński jest uczestnikiem i współorganizatorem rozmaitych imprez folklorystycznych dla twórców ludowych, jednak współcześnie już zdecydowanie częściej spogląda na nie z perspektywy członka jury. Może poszczycić się mianem Honorowego Obywatela Gminy Zblewo i Przyjaciela bytońskiej szkoły, z którymi to miejscowościami jest sentymentalnie związany. Niedaleko ich istnieje również kociewska wieś o nazwie Białachowo, gdzie urodził się autor publikacji (03.06.1940 r.). W 2021 roku obchodził 60-lecie swojej twórczości artystycznej, do której należy zaliczyć rzeźbiarstwo, malarstwo na szkle i płótnie. Poza tym z wielkim powodzeniem zajmuje się publicystyką, a także pisaniem wierszy.
Niniejsza książka jest jedną z siedmiu, które dotąd napisał. Jest on moim zdaniem ostatnim autentycznym twórcą ludowym na Kociewiu, który tworzy jeszcze w duchu pierwotnej sztuki ludowej. Jego artystyczna działalność, udział m.in. w konkursach, festiwalach czy plenerach, a także członkowstwo w różnych towarzystwach wpłynęło na poznanie ogromnej grupy twórców nie tylko z Pomorza. Między innymi z jego inicjatywy powstał Odział Gdański STL im. dr Longina Malickiego, któremu przez wiele lat prezesował. Poprzez zaangażowanie w propagowanie sztuki i kultury ludowej w różnych kręgach artystycznych, zdobył on doświadczenie, które pozwoliło mu na obiektywne spojrzenie względem historii plenerów odbywających się w Bytoni.
Kolejna część publikacji jest zbudowana w analogiczny sposób jak poprzednia z tą różnicą, iż przywołane zostały biogramy nieżyjących lub współczesnych twórców ludowych Kociewia. Z zacięciem pamiętnikarskim autor przywołuje postaci, które są niezwykle reprezentacyjne dla regionu, a ich osiągnięcia stanowią nieocenioną wartość etnograficzną. Zauważalna jest chęć przekazania jak największej ilości danych na ich temat. Zamieszczenie tej części w książce warunkuję kontynuacją treści edukacyjnych o regionie oraz przybliżeniem osobowości, których kontynuacją są dzisiejsi artyści pracujący latem w Bytoni. Niekiedy są ich inspiracją i motywacją do działania.
Ostatni dział przedstawia treści, które dostarczają czytelnikowi rozmaitej wiedzy o kulturze i sztuce ludowej Kociewia. Jest to zbiór informacji, które można nazwać podstawami wiedzy o regionie. Etnografowie poruszyli w drobiazgowy sposób zagadnienie budownictwa ludowego. W piątym dziale zabrakło notki biograficznej samego autora, jednak zamieszczono ją w rozbudowanej wersji dopiero na samym końcu książki.
Zgodnie z tytułem książki autor stawia w centrum uwagi treści dotyczące rozgrywających się w latach 2007-2020 bytońskich plenerów. Niniejsza publikacja zawiera dużo informacji o historii tego przedsięwzięcia, poszczególnych plenerach, twórcach ludowych i ich dziełach. Wybrzmiewa niezwykle mocno walor edukacyjny opracowania. Autor porusza zagadnienia z zakresu etnografii, problematyki pojęcia twórcy ludowego oraz treści dotyczących regionu. Każda z części niesie za sobą nowe informacje, które napisane zostały w sposób bardzo zrozumiały i przystępny dla odbiorcy. Czytelnik w miarę postępu czytania publikacji uzupełnia systematycznie wiedzę o powyższe zagadnienia. Nie umyka uwadze pamiętnikarski charakter publikacji przywołujący refleksje, opinie i odczucia autora. Merytorycznego oparcia dla głównej treści dodają wnikliwe i starannie opracowane teksty autorstwa pracowników muzeów, którzy reprezentują różne doświadczenia. Dzięki takiemu doborowi współautorów stworzone zostało oryginalne dzieło o dużym walorze dydaktycznym. Moim zdaniem jest to niezwykle wartościowa i jedyna w tym momencie pozycja książkowa, która w tak szczegółowy sposób przedstawia działalność bytońskich twórców. Poprzez nieskomplikowany język publikację czyta się z przyjemnością.
Autor książki poświęca ją miłośnikom kultury, sztuki ludowej, a także osobom zajmującym się aktualnie rękodziełem. Natomiast osobiście polecam przeczytanie jej dosłownie wszystkim, dla których nieobojętne są podobne temu działania kulturalne, spotkania aktywnych artystycznie osób i istotnych wartości wypływających z ich spotkań. Z powodzeniem niniejsze opracowanie może posłużyć m.in. uczniom, studentom, nauczycielom, regionalistom czy muzealnikom w krzewieniu regionalizmu pomorskiego. Książkę tę serdecznie polecam szanownym czytelnikom, a autorowi życzę wydania jej wersji poszerzonej o kolejne plenery.
Izabela Czogała – ur. 03.03.1987 r. w Starogardzie Gdańskim. Rodowita Kociewianka pochodząca ze Smętowa Granicznego, gdzie mieszka. Tytuł magistra ochrony dóbr kultury uzyskała na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Następnie poszerzała tam swoją wiedzę na studiach podyplomowych w zakresie etnologii. Interesuje się szeroko pojętą kulturą materialną i duchową Kociewia. Od 2013 roku jest pracownikiem Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim. Członek Trójmiejskiego Klubu Kociewiaków im. Króla Jana III Sobieskiego.
